Кузьма Черный - Пошукi будучынi (на белорусском языке)

- А ты хто? - адказала яму запытаннем жанчына, чуючы яго ламаную мову. - Ты можа чэх?

- А тут ёсць чэхi? - хiтра запытаў ён.

- Немцы везлi кудысьцi чэхаў, дык яны ўзбунтавалiся, паўцякалi i бадзяюцца па дарогах, - сказала наiўная старая.

- Я чэх, - адказаў Шрэдэр.

- Дык на Баранавiчы iдзi проста шляхам да скрыжавання, а там па шашы.

Цяпер ён пачаў iсцi начамi, а днём сядзеў дзе-небудзь у зацiшку. Ужо зямля ўмерзла, i ночы сталi доўгiмi вельмi. Бульба на полi была ўжо мерзлая. Але непрыбранае збожжа добра высыпалася з каласоў i многа зерня было нацярушана. Часам высвечвала сонца i яшчэ крыху грэла. Тады зямля пачынала раставаць i чарнець. У iм сфармiраваўся свет вялiкай адзiноты. I вось шлях дайшоў да такога месца, дзе Шрэдэр спынiўся i выразная думка аб блiзкай гiбелi стала ў яго цвёрдай i выразнай. У гэты дзень сеялася мокрая iмгла, але к вечару выяснiлася i заход сонца быў чысты. Ружовасць ляжала на небе, i вочы маглi цешыцца з адзiнокай травiны, якая дзе-нiдзе праз нейкi цуд захавалася на ржышчы. Так дзень пачынаў згасаць, калi Шрэдэр убачыў проста на дарозе абломкi машын i мноства трупаў нямецкiх салдат. Патрушчаныя галовы, паадрываныя ногi i рукi i ўсюды высахлая кроў. Шрэдэр мiнуў гэты жах, i яшчэ не змеркла, калi ён убачыў перад сабою велiчэзнае дрэва. Божа! Ён ужо два разы бачыў яго! Цi гэта сон, цi гэта страшная сапраўднасць?! Калiсьцi ён упаў тут хворы, i канвойны расейскi салдат узяў яго пад руку i павёў далей, дзе пры дарозе стаяла ў полi адзiнокая хвоя. Мiлы Божа! Тады яго паклалi на воз i павезлi. Ён сеў на край нейкай труны... Яму хацелася заплакаць. Але ж ён тады, ад слабасцi свае, не вытрымаў i адчынiў сваю душу перад тымi, хто ратаваў яго i нахiляўся над iм з ясным позiркам. I тое, што ён аддаўся патрэбе свайго сэрца, згубiла Гертруду i цяпер губiць яго. Цi здолее ён цяпер быць цвёрдым да канца i не сказаць сустрэчнаму: "Хоць ты i не немец, але не буду я цябе ненавiдзець. Пашкадуй мяне". У страшным утрапеннi ён прайшоў яшчэ крокаў дзвесце i ўбачыў: збоку пры самай дарозе насыпана зямля, на насыпе ўбiты ў зямлю кол i на iм дошка з надпiсам: "Тут закапана сто семдзесят шэсць немцаў, якiя навалаклiся сюды таптаць нашу зямлю i на гэтым самым месцы падохлi ад партызанскiх куль. Гiтлераўцам сабачая смерць. Чытайце, немцы, i вучыцеся". Шрэдэр прачытаў i зноў рушыў далей. Перад iм была брукаваная паваротка i надпiс на слупе: "На Сумлiчы. Шэсць кiламетраў". Нiчога гэты надпiс не сказаў яму. Але ногi яго захiсталiся, i ён сеў, а пасля лёг на зямлю. Усё цела яго ныла, галава кружылася, i кашаль пачаў iрваць яму грудзi. На Вялiкiм скрыжаваннi ён ляжаў, i раптам страшная думка цюкнула яму: "А цi не ступiў я ўжо на дарогу за сваёй Гертрудай?" Ён падняў галаву. Надпiс на слупе ўжо ледзьве вырысоўваўся ў змроку ранняга вечара. Ён устаў без жадання i волi. Прыпёрся плячыма да вялiкага дрэва i звяў. I толькi кашаль час ад часу вырываў яго з забыцця. Божа, якая доўгая была ноч! Тая чвэрць веку, якую ён пражыў з таго, калi ўпершыню ўбачыў гэтае дрэва, была карацейшая за гэту ноч. Ён сядзеў з усходняй стараны дрэва i, калi ўзышло сонца i паклала на яго страшны твар праменне, ён паварушыўся i падняўся. Надпiс на дошцы зноў стаяў перад яго вачыма: "На Сумлiчы". Тут ён раптам уздрыгануўся. Божа, якi дзiўны лёс! Гэтае слова ён пiсаў калiсьцi свайму малому Густаву, калi думаў, што памрэ сярод чужых людзей. Там была дзяўчынка з яснымi вачыма, тая, што паiла яго малаком. Ён не вытрымаў. Цяпер ужо слова "Сумлiчы" пранiзвала яго вострым болем i смуткам аб нечым навек страчаным i апаганеным. Ахоплепы дзiкай думкай, ён рушыў у брукаваную паваротку. Каля Сумлiч жанчына везла воз дроў. У першай сумлiцкай вулiцы дзяўчынка несла вядро вады. Яна азiрнулася на прысутуленую дзiўную постаць, якая ледзьве грабла нагамi. Стаялi дрэвы без лiсця, i дым iшоў з аднаго комiна. Тут жылi людзi. Шрэдэр падышоў да дзяўчынкi. Ламанай мовай ён сказаў:

- Гэта Сумлiчы?

- Сумлiчы.

- А немцаў не чуваць тут?

- А ты хто?

- Чэх.

- Немцаў няма, тут нашы. Пасля таго як па шашы пачалi душыць немцаў, дык яны сюды i носа не ткнуць. Трасцы!

- Партызаны ўсюды?

- Немцы толькi па гарадах асталiся.

Зноў адчай i трывога выгналi з Шрэдэравай душы нядаўняе жаданне сказаць першаму сустрэчнаму чалавечае слова. Тут падышла другая дзяўчынка, i новае пачуццё ажыло ў Шрэдэра. Гэта быў страх. А страх пачаў зменьвацца слабасцю волi i думкi. Аднак жа думка яго працавала даволi цвёрда. Разам з тым зноў пачало варочацца да яго iмкненне да чалавечага слова кожнаму, хто натрапiцца на яго дарозе. Настрой яго зменьваўся кожную секунду. То хацелася яму крыкнуць: "Густаў, сын мой! Дзе ты? Дзе твае салдаты i слава фюрэра?" То хацелася сказаць: "Пракляцце табе, фюрэр, за тое, што ты павёў мяне туды, куды я прыйшоў!" - i цалаваць гэтых дзяўчынак.

- Гэта чэх, - сказала дзяўчынка з вядром той, другой, якая толькi што падышла.

- Дык чаго ж ты стаiш, - сказала Шрэдэру новая дзяўчынка. - Калi ты чэх, дык iдзi папрасiся ў людзей у хату. Ты ж ледзьве стаiш.

Вось i чалавечае слова! Яго моцна ўразiла. Ён аж хiстануўся на нагах. Раптам ён успомнiў. Дастаў з кiшэнi запiсную кнiжачку i хутка знайшоў запiсанае яшчэ ў Германii, калi збiраўся сюды. Запiсана было рукою Гертруды, перапiсана з яго пiсем. Яна пiсала з нядобрым пачуццём да яго i з пэўнай думкай. Гледзячы ў гэты запiс, ён сказаў:

- Дом Нявады.

- Мы завядзём, - сказалi ў адзiн голас дзяўчаткi.

- А ты праўда чэх, цi можа немец? - сказала адна.

- Чэх, - адказаў ён.

I яны павялi яго на край мястэчка, дзе радзей стаялi хаты i вiдно было поле. У хату яны ўвайшлi разам з iм i ў адзiн голас сказалi:

- Гэта чэх, хоча есцi i спаць.

I выйшлi з хаты. Ён пераступiў з нагi на нагу i ўбачыў: на лаве ляжаць вiнтоўка i патроны, на табурэце сядзiць чалавек, пасярод хаты стаiць жанчына i ў пасцелi ляжыць дзяўчынка. Падлогi ў хаце няма, а ўбiтая зямля. Гэтая зямля i ўразiла яго перш за ўсё. Гэта ж зямля гэтая так была тады асветлена сонцам, калi ён тут скiнуў з сябе хваробу i раскрыў перад людзьмi душу. I вось ён пачаў пазнаваць у гэтай хаце ўсё. А дзяўчынка! Яна ляжыць i, мусiць, хворая. Бо такi худы i жоўты яе твар. Можна падумаць, што яна цэлыя годы праседзела ў турме. I зноў яму душу сцiснула новае ўражанне. Вочы ў гэтай дзяўчынкi. Гэта ж тыя самыя вочы. Можна падумаць, што гэта тая самая, што так даўно, калiсьцi, паiла яго малаком. Ён пачаў калацiцца.

- Ну дык садзiся, чэх, - сказаў чалавек, - зараз цябе накормiм.

Шрэдэр сеў, i думкi яго зноў аслабелi. Яго хiлiла да забыцця. I смутак, вялiкi смутак аб усiм свеце i аб сабе здушыў яго.

- Садзiся блiжэй да стала, налью табе есцi, - сказала жанчына.

Ён сеў за стол i сказаў, хоць ломанай, але расейскай мовай. Вiдаць, ён як мае быць рыхтаваўся ехаць сюды, каб тут пакiнуць быць арандатарам.

- Я некалi падараваў быў вам золата. Гадзiннiкi, пярсцёнкi, крыж. У тую вайну я быў хворы i палонны. Яно пайшло гэтаму дому на карысць?

Ён не памятаў, што казаў. У вачах яго цямнела, душа ныла.

- Божачка! - шпарка прагаварыла жанчына. - Адкуль ты ведаеш?.. А... Гэта быў ты? Я тады была яшчэ малая.

- Дык ты немец? - Раптам заварушыўся чалавек. - I я тады быў малы. А яна цяпер малая, - i чалавек ткнуў рукой туды, дзе ляжала хворая дзяўчынка. - Дык ты немец? Выйдзi з хаты! Чуеш? Iдзi! - Чалавек узяў з лавы вiнтоўку i грукнуў прыкладам у зямлю. Шрэдэр саскочыў з лавы i пайшоў у дзверы.

- У сад iдзi! - закрычаў чалавек. - Унь туды!

Шрэдэр увайшоў у сад, дзе густа стаялi голыя дрэвы, i зямля была зацярушапа мерзлым лiсцем.

- Стой!.. - сказаў чалавек.

Шрэдэр стаў i штосьцi шпарка пачаў гаварыць, перамешваючы нямецкiя словы з расейскiмi.

Чалавек не слухаў, прыцэлiўся i стрэлiў. Шрэдэр упаў i сканаў, лежачы, праз хвiлiн паўтары.

Кастусь Лукашэвiч убачыў на дрэве падмерзлую бэру сярод чорнага лiсця. Падумаў, на яе гледзячы, зазiрнуў у пуньку, узяў з саломы два яблыкi i ўвайшоў у хату.

- На, Лiзачка, еш антонаўкi, - сказаў ён, падыходзячы да хворай дзяўчынкi.

1943-1944

Каментары

Друкуецца па аўтографе. На вокладцы - назва рамана i малюнак, якi належыць пяру К.Чорнага: два дрэвы на першым плане i трэцяе ўдалечынi. На першым лiсце рукапiсу намалявана высокае дрэва i будынак, у якiм можна ўгадаць гумно з шырокiмi варотамi, каля сцяны знаходзiцца фрагмент агароджы. На другiм лiсце слупком выпiсаны iмёны i прозвiшчы галоўных персанажаў рамана. У канцы аўтографа пазначана: "Канец. Кузьма Чорны. 7 гадзiн вечара, 18-га верасня 1943 г. Масква. Гасцiнiца "Якорь". 2 лiпеня 1944 года Чорны запiсаў у сваiм "Дзённiку", што, ачуняўшы пасля цяжкай хваробы, якая суправаджалася амаль поўнай слепатой, ён перапiсваў рукапiс рамана: "А яшчэ шэсць месяцаў таму, калi пачынаў перапiсваць "Пошукi будучынi", мне была пакута выпiсваць роўна загаловак i першы радок".

Упершыню раман публiкаваўся ў часопiсе "Полымя", 1950, № 11-12, дзе быў падвергнуты прыкметнай рэдактарскай апрацоўцы.